* میکائیل سانیار
دانشجوی دکتری علوم سیاسی

خاورمیانه محل تلاقی و اصطکاک زخم های کهن است. زخم هایی که بانی آن قدرت های پیروز جنگ جهانی اول بودند.
این یادداشت با تحلیل ورود قدرتهای منطقەای و فرامنطقەای، به تحلیل پروسەی استراتژیکی می پردازد که در طول قرن گذشته تا بەکنون ادامه داشته است. این پروسه برای ابرقدرت های فرامنطقەای دارای منافع استراتژیک بلند مدت و برای مردمان خاورمیانه زخمی عفونی به همراه داشته است. و آن این است: اختلاف بینداز و حکومت کن…
و اینک نیز نوع حضور این قدرت ها تفاوت پیداکرده است. اینک حضور آنها به دلیل ایجاد و گسترش دموکراسی است! همان دمکراسیی که خون و هزینه اش را باید مردمان منطقه بپردازند. دموکراسی واژه ای زیباست که از یکسو دمشق و دمشق ها ادعایش را دارند و از سوی دیگر بر روی موشک های «شیک» قدرتهای بیگانه نقش بسته است.
خاورمیانه محصولی نامتجانس از بەهم گرەخوردن فرهنگ ها، اقوام و مذاهب ناهمگون است. لایەی درونی این تمدن ها سرشار است از فرهنگ ها، قومیت و مذاهبی که می توانست در کنار همدیگر، همزیستی مسالمت آمیزی داشته باشند و اما آنچه کە در ترسیم مرزهای خاورمیانەی مدرن اتفاق افتاد این بود کە جغرافیای این منطقه به صحنەی منازعات قومی و مذهبیی تبدیل شده که در یکصد سال گذشته منافع قدرت های بیرونی و حکام مستبد داخلی را تامین نموده است.
سوریه زمانی در قیومیت فرانسه بود. واینک نیز فرانسه به عنوان پدرخوانده همراه با شرکا دوباره آمدند تا بگویند غیر از آنها کسی حق دخالت ندارد.
اما سوریه چرا به این روز افتاد؟
برای پاسخ به این سئوال باید ریشەهای تاریخی منازعات را مورد بررسی قرار داد کە در این نوشتار نمی گنجد. اما اشارەی کوتاهی بر آن خواهیم نمود:
ــــ درابتدا قرار نبود این کشور به شکل کنونی باشد بلکه قسمت شمالی آن برطبق پیمان ۱۹۱۹ سور پاریس می بایست همراه با سایر مناطق کردنشین عثمانی کشوری را تشکیل دهد. بریتانیا مانع از تشکیل چنین کشوری شد و مسئله «کـردها» کماکان بدون حل باقی ماند.
ــــ تنوع و بەهم چسبیدگی اجباری قومیتی (عـرب ، کورد، ارمن و آشور و…) و مذهبی (شیعه، سنی و…) راە را برای ایجاد تنش در آینده گشود، و اجحاف و سرکوب حکومتی باعث ادامەدار شدن بحران گردید،
ــــ چشم پوشی جهان به ظاهردمکراتیک و سازمان و ارگان های حقوق بشری نسبت به ستم حکومتی در قبال اقلیت های قومی، مذهبی و فرهنگی در این کشور،
ـــ همراهی اقلیتهای سوری با موج معروف به «بهار عربی» که خواهان حضور در قدرت وسیاستگذاری، و داشتن سهم از ظرفیت ها و امکانات بودند،
ـــ ورود قدرت های منطقەای و فرامنطقه ای به معادلات داخلی سوریه
با آغاز بحران، سوریه به حصارخلوت کشورهای درگیر، متخاصم و رقیب تبدیل شد. هرگونه تحول در این کشور می تواند حوزه تاثیرگذاری را به خارج از این کشور گسترش دهد. به همین دلیل همگان آمدند تا نقشی در ترسیم آینده مبهم منطقه داشته باشند. ترکیه امنیت ملی خود را در گرو نابودی و یا حداقل تضعیف کردها در هرکجای منطقه می داند و این است که به عفرین تهاجم می کند و کردها را دشمنان امنیت ملی اش در مرزهای جنوبی میداند و از سوی دیگر در تلاش برای تغییرحکومت بشاراسد است. یک دوگانگی محرز درسیاست ترکیه در قبال سوریه مشاهده می شود و آن ناشی از وجود کردهاست که ترکیه وجود یک جغرافیا و سیاست کردی را در سوریه برنمی تابد و از این رهگذر و جهت جلوگیری از تثبیت کیان کردی حاضر است با بشار اسد به اتحاد برسد.
ایران به عنوان یک کشور همسایه و دوست به سوریه می نگرد و مانع از نفوذ بیگانگان مهاجم در سوریه است. دراین میان، جمهوری اسلامی ایران از یکسو درمقابل تهاجمات گسترده داعش وارد شده و از سوی دیگر در تقابل با سیاست های مداخله جویانه غرب و همداستان با روسیه قرارگرفت.
برای روسیه خاورمیانه به کلی در اولویت چندم قرار داشت. ورود این کشور به معادلات سوریه از جهت ممانعت از گسترش بیشتر حوزه نفوذ آمریکا وغرب در منطقه بود.این مسئله همزمان به کارت فشاری در مقابل غرب درسایر معادلات تبدیل شد.
سیاست های ضد و نقیض دولت ترامپ مبنی بر خروج از مناطق شمال و شرق سوریه که تحت مدیریت خودگردان کردهاست، عرصه را بر کردها تنگ کرده و از سوی دیگر جای پای دولت عثمانیگرای اردوغان را در این منطقه محکم تر کرده است. این وضعیت سبب تغییر دموگرافی منطقه به ضرر کردها شده و تروریست ها و خانوداه هایشان جای ساکنان اصلی این منطقه را گرفتەاند، امری که هم اکنون و نیز در آینده سبب تقابل هویتی شدیدتری خواهد شد.
در مجموع نادیده انگاشتن هویت مردمان و ملت و دولت سوریه از سوی مداخلەگران و همچنین عدم مدیریت و توجه به خواست مردمان، اقوام، مذاهب و فرهنگ های مختلف سوری از سوی حکومت مرکزی سبب ادامەدار شدن بحران در این کشور شده است.
اما سوریه بیش از سایر کشورهای درگیر انقلابات مردمی دچار بحران و جنگ خانمانسوز شد. چرایی این مسئله را می توان در عدم مدیریت بحران از سوی دمشق و سپس ورود قدرتهای بیگانه به عرصه تحولات این کشور جستجو کرد.
تا زمانی که پای قدرت های منطقه ای و پس ازآن فرامنطقه ای به معادلات داخلی سوریه باز نشده بود ، میشد بنوعی بحران از طریق گفتگو میان حکومت و مخالفان حل شود. با ورود سایرین، دیگر بحران از داخلی به منطقەای و جهانی تغییر کرد. اینک آینده سوریه در گرو توافقات میان ابرقدرت ها ازیکسو آمریکا و هم پیمانان و از سوی دیگر روسیه و متحدانش است. به نظر می رسد با روی کار آمدن دولت بایدن، شاهد تحولات جدید در آینده سوریه باشیم. تیم بایدن مخالف سرسخت سیاست های ترامپ مبنی بر خروج از منطقه تحت مدیریت کردها بود. از نظر آنها خروج نیروهای نظامی امریکا ازشمال و شرق سوریه باعث قدرت گیری ترکیه و روسیه در آن مناطق شده است، از سوی دیگر آنها نگران رهاکرن کردها و ایجاد چراغ سبز برای قتل عامشان توسط اردوغان بودند. این مسئله اتفاق افتاد، ترکیه در پیش چشم جهانیان و در سکوت روسیه به مناطق مرزی و شهرهای آن هجوم برد و همزمان با تغییر دموگرافی در مناطق اشغالی، جای پای خود را محکم نمود. روسیه هم تا آنجا که توانست در مقابل این حمله سکوت کرد بلکه بتواند شکافی در دل ناتو ایجاد کند.
در این میان نقش جمهوری اسلامی ایران را میتوان در تثبیت و حفظ حاکمیت دولت بشار اسد ارزیابی کرد. ایران در قبال کشور همسایه و دوست توانست متحد خوبی برای دمشق باشد و بنوعی از سقوط حتمی آن جلوگیری کرد. ایران مخالف حضور ترکیه در مناطق شمالی و شرق فرات است، اما شکل گیری یک منطقه خودمختار کردی را نیز بر علیه منافع و امنیت ملی اش میداند.
با این وصوف میتوان سناریوهایی را برای آینده سوریه متصور شد. احتمالا سوریه در آینده دارای دولتی لامرکز و فدرال (مثل عراق) خواهدشد و از این منظر کردها در بخش شمالی آن کشور به حاکمیتی دوفاکتو دست پیدا خواهند کرد. تجزیه سوریه به سه کشور عربی علوی، عربی سنی و کردی، تصویری مبهم بوده و از نگاه ژئوپلیتیک لایحتمل و یا کمتر محتمل است. به نظر می رسد روسیه قدرت یک رویارویی بزرگ همچون جنگ سرد را با آمریکا و شرکایش نداشته باشد و از سوی دیگر جهت امتیازگیری به یک توافق پنهانی با طرفین مقابل برسد و همزمان به کنترل یک جنگ محدود و قابل مدیریت دست یازد.
حضور ترکیە از نظر دمشق، تهران، مردم سوریه و غرب نامشروع تلقی شده و از این رهگذر میتوان گفت که احتمالا این کشور در صورت ادامه سیاست های کنونی هم در خارج و هم داخل با مشکلات اساسی روبرو خواهد شد؛ کما اینکه جمعیت قابل توجهی از ترکیه را کردها تشکیل دادەاند و همچنین احزاب اپوزیسیون قدرتمندی در داخل این کشور مخالف سیاست های حاکم بر دولت اردوغان هستند.
به طور خلاصه می توان گفت سوریه به عنوان بخشی از یک منطقه آشفته و درگیرجنگ ، برای التیام درد و زخم هایش ناچار است آرامش را در داخل و نه از خارج تامین کند. به نظر می رسد گفتگوهای سوری – سوری راه بهتری برای خروج دمشق از بحران کنونی باشد. و هرگونه تحول در این کشور سبب گسترش آن به حوزه پیرامون خواهد بود. چرا که نه تنها در سوریه بلکه در بخش بزرگی از منطقه، جنگ های هویتی وجوددارد. هویت ها، اقوام و مذاهب خواهان حضور در معادلات سیاسی هستند و جنگ های کنونی و همچنین قرن گذشته اثبات کرده است نمی توان آنها را نادیده انگاشت.
اما مشکل اینجاست که قدرت های بیگاته به معادلات سوریه ورود کردەاند. و بنابراین همانطور که اشاره شد هرگونه تحول در سوریه وابسته به توافق میان قدرت های درگیر در این کشور نیز است. مردم سوریه هم به یکدیگر و هم به دولت و هم به همسایگان و دولتهای مداخلەگر بدبین شده و تخم نفاق و کینەای که در زمان تاسیس این دولت پاشیده شده، هم اکنون برای دیگربار، شکوفا شده است. تنها راه ممکن، اداره مملکت به دست خود سوری ها و باایجاد یک گفتگوی مسالمت آمیز میان طرفین درگیر و ایجادکننده بحران می باشد.
دمکراسی وارداتی بیگانه مرهمی بر زخم نخواهد بود. دمکراسی واقعی در سوریه ایجاد یک الگوی همزیستی مسالمت آمیز است که در آن به تمامی تنوعات ارزش نهادە شدە و تکثرگرایی احتمالا بتواند نویدبخش آیندەای دور از جنگ و بحران باشد.